De afgelopen jaren (2007-2011) werd de verzameling Iconografie van het FelixArchief systematisch hernummerd en herverpakt. Bij deze operatie kwam een bijzondere 16de-eeuwse stadsplattegrond van Antwerpen (12 # 11667-11670) aan het licht. Dit handgetekende document heeft in de loop van de geschiedenis heel wat schade opgelopen. Door de inwerking van vocht is het herleid tot vier grote en een aantal kleinere fragmenten. De vochtschade is vermoedelijk te verklaren door de oorlogsomstandigheden in 1914-1918, waarbij de verzameling kaarten en plannen jaren in de vochtige kelders van het stadhuis heeft gelegen.
Literatuuronderzoek leverde slechts één verwijzing op naar deze plattegrond. In de tentoonstellingscatalogus Om en rond de Antwerpse vesten (1984) verwijst Walter Couvreur naar het document in een opsomming van iconografische bronnen van de laatmiddeleeuwse omwalling.
De plattegrond toont de achtereenvolgende middeleeuwse stadsuitbreidingen met hun versterkingen en poorten, tot en met de Spaanse omwalling (1542) en de citadel (1567). Zo ontstaat een beeld van een schijnbaar dubbel omwalde stad, waarbij de stadspoorten van de laatmiddeleeuwse vesten en de Spaanse omwalling broederlijk naast elkaar zijn te vinden. De huisgevels in de binnenstad lijken als het ware neergeklapt vanop de straat. Deze voorstelling is kenmerkend voor middeleeuwse tekeningen van steden en komt na 1530 niet meer voor. Vermoedelijk is de basis van de plattegrond gekopieerd van oudere bronnen. Daaraan heeft de tekenaar aan het einde van de 16de eeuw recentere gebouwen toegevoegd, zoals het stadhuis en het Hessenhuis (beiden voltooid in 1564), die wel in perspectief werden getekend.
Omstreeks 1924-1930 gebruikte Hendrik Dierckx, medewerker van het stadsarchief, fotografische technieken om een reproductie (12 # 4090-4093) van de stadsplattegrond te maken, die hij met de hand bijwerkte. Dit was mogelijk een onderdeel van een breder programma om reproducties te maken van kwetsbare originelen.
Op de achterzijde van de plattegrond staat een ander interessant handgetekend document: een kaart van de waterlopen in de ruime omgeving rond Gent (12 # 11990-11993). Deze vroege hydrografische kaart is te dateren in het derde kwart van de 16de eeuw en is daarmee één van de oudste dergelijke kaarten van dit deel van het graafschap Vlaanderen.
Het oppervlak van de stadsplattegrond vertoont sporen van een ander document dat er door de inwerking van vocht mee verkleefd was. Van datzelfde verkleefde document werden ook een aantal losse fragmenten (12 # 13660) bewaard, die duidelijk een stadsomwalling afbeelden, weliswaar op een andere schaal dan de stadsplattegrond waarmee ze verkleefd zaten. Het blijkt dat deze fragmenten opvallende gelijkenissen vertonen met een zogenaamd “redegezicht” van Antwerpen (12 # 7975), dat ook in het FelixArchief werd aangetroffen. Bij nader toezien blijkt dat “redegezicht” slechts een fragment van een grotere plattegrond waarop de volledige laatmiddeleeuwse omwalling stond afgebeeld.
Dankzij de financiële steun van het fonds Inbev-Baillet Latour kan het FelixArchief deze bijzondere documenten de komende maanden laten restaureren door papierrestaurator Marijn de Valk (Middelburg). Onderzoek aan zowel de Artesis Hogeschool Antwerpen als de KULeuven zal ongetwijfeld nieuwe inzichten opleveren over de ontstaansgeschiedenis van de plattegrond en over de ontwikkeling van de stad in de 16de eeuw.
Link naar de Powerpointpresentatie
Links naar de beschrijvingen en digitale reproducties van de vermelde documenten:
Stadsplattegrond (12 # 11667-11670)
Hydrografische kaart (12 # 11990-11993)
Fragmenten van verkleefde plattegrond (12 # 13660)
Zogenaamd “redegezicht” (12 # 7975)