De publiekslezing 2014 van het Genootschap was gewijd aan de oudste stadsplattegrond van Antwerpen. Drie sprekers namen het document vanuit hun eigen expertise onder de loep.
De herontdekking van een bijzondere stadsplattegrond van Antwerpen
In een eerste deel van de lezing legde Joost Depuydt (Stadsarchief) de focus op de beschrijving van deze stadsplattegrond.
Bij de systematische verwerking van de verzameling Iconografie van het FelixArchief kwam enkele jaren geleden een bijzondere 16de-eeuwse stadsplattegrond aan het licht. In het jaar 2000 werd één fragment ervan al eens tentoongesteld, nadat het was gerestaureerd. Toen ging men er echter vanuit dat er, behalve dat ene fragment, niets meer bewaard was van deze manuscriptkaart.
Het document is om verschillende redenen bijzonder:
- Het toont de stad Antwerpen, met zijn verschillende opeenvolgende middeleeuwse stadsuitbreidingen met hun versterkingen en poorten, tot en met de Spaande omwalling (1542) en de citadel (1567). Zo ontstaat een beeld van een schijnbaar dubbel omwalde stad
- De twee-dimensionale voorstelling van de bewoning in de stad is kenmerkend voor middeleeuwse tekeningen van steden. De tekenaar heeft echter ook een aantal gebouwen uit de tweede helft van de 16de eeuw in perspectief toegevoegd.
- Het oppervlak van de stadsplattegrond vertoont sporen van een ander document dat er door de inwerking van vocht mee verkleefd was. Nader onderzoek toont aan dat het gaat om een bijzondere afbeelding van de laat-middeleeuwse omwalling van Antwerpen.
- Op de achterzijde van de plattegrond staat een andere manuscriptkaart van de waterlopen in de ruime omgeving rond Gent.
- Door de opgelopen vochtschade, vermoedelijk te verklaren door de oorlogsomstandigheden in 1914-1918, drong een grondige restauratie zich op. Dankzij de financiële steun van het fonds Inbev-Baillet Latour konden deze documenten de afgelopen jaren behandeld worden door papierrestaurator Marijn de Valk.
De oudste stadsplattegrond en de fortificaties van Antwerpen: een meer dan complex verhaal
In het tweede deel van de lezing legde prof. dr. em. ir. arch. Piet Lombaerde (UAntwerpen) de link tussen deze plattegrond en de Antwerpse stadsversterkingen.
Met de vondst van de zogenaamde ‘oudste stadsplattegrond van Antwerpen’ werd de chronologie van de plannen voor stadsvergroting en nieuwe versterkingen voor Antwerpen nieuw leven ingeblazen. Verschillende oudere plannen of nog bewaarde fragmenten ervan kunnen nu terug met elkaar in verband worden gebracht zodat nieuwe hypothesen over stadsvergroting en stadsversterkingen kunnen geformuleerd worden. Zo blijkt reeds aan stadsuitbreiding in het noorden van de stad gedacht te zijn nog voor er sprake was van de bouw van de Spaanse omwalling vanaf 1542. Ook was het plan om Antwerpen te omringen met een dubbele omwalling geen mythe en komt deze versterkingswijze op verschillende plannen voor. In deze reeks plannen past het zogenaamde ‘Dürer-plan’.
Deze problematiek van stadsvergroting en het ontwikkelen van verschillende versterkingswijzen eigen aan de eerste helft van de zestiende eeuw voor Antwerpen, wordt in deze lezing toegelicht aan de hand van een reconstructie van de chronologie van de oudste stadsplattegronden van Antwerpen.
Conserveringsdilemma’s en millimeterwerk: de behandeling van de oudste stadsplattegrond van Antwerpen
Tenslotte belichtte restaurator Marijn De Valk het conservatieproces van dit uitzonderlijk document.
Door calamiteiten in het verleden was de oudste stadsplattegrond van Antwerpen [zie opmerking hierboven] zwaar beschadigd. De grote kaart was uiteen gevallen in veel fragmenten, het papier was vervilt, er was een enorme vervuiling van de oppervlakte en veel delen waren ernstig verkleefd. Dit alles met beeldverlies tot gevolg. De conservering kan met recht een reddingsoperatie genoemd worden. Deze is uitgevoerd door een papierrestaurator [of: de spreekster] in nauw overleg met de consulent wetenschappelijk werk van het stadsarchief en deskundigen op het gebied van de stadsgeschiedenis. Aan bod komt het verloop van de conservering, evenals de ondervonden moeilijkheden en de ontdekkingen die zijn gedaan tijdens de behandeling.
Tijdens de vraagstelling poneerde Prof. dr. em. Hugo Soly de hypothese dat deze merkwaardige plattegrond wel eens zou kunnen ontstaan zijn in een context van juridische procedures tussen verschillende actoren, waaronder de stad, de erfgenamen van Gilbert Van Schoonbeke, diverse eigenaren en andere overheden.
Een aantal aspecten van dit plan worden behandeld in een bijdrage in HistoriANT 4 (2016). In dit nummer verscheen een dossier rond cartografie naar aanleiding van de International Conference on the History of Cartography dat in 2015 in Antwerpen doorging.